«Διδάσκουμε στους μαθητές ότι τα γεγονότα πρέπει να επαληθεύονται αλλά ότι οι απόψεις θα πρέπει να συζητούνται με σεβασμό. Η πραγματική κριτική σκέψη σέβεται τις διαφορετικές απόψεις», δηλώνει ο Richard Vaško από την οργάνωση «Slovak Debate Association» (SDA) που απέσπασε το Βραβείο της Κοινωνίας των Πολιτών της ΕΟΚΕ για την καταπολέμηση της πόλωσης με την πρωτοβουλία «Ολυμπιάδα Κριτικής Σκέψης». Ο Richard, η πρωτοβουλία του οποίου κέρδισε το πρώτο βραβείο, μας μίλησε για την Ολυμπιάδα και για τους λόγους για τους οποίους η διδασκαλία της κριτικής σκέψης έχει ζωτική σημασία στον σημερινό πολωμένο κόσμο στον οποίο κυριαρχεί η παραπληροφόρηση.

Μπορείτε να περιγράψετε ένα παιχνίδι ή έναν γύρο της Ολυμπιάδας Κριτικής Σκέψης; Μπορείτε να αναφέρετε παραδείγματα ασκήσεων ή ερωτήσεων;

Στους σχολικούς και περιφερειακούς γύρους της Ολυμπιάδας Κριτικής Σκέψης οι μαθητές συμμετέχουν σε δοκιμασίες που διαρκούν από μία έως δύο ώρες. Στις δοκιμασίες αυτές έχουν πλήρη πρόσβαση στο διαδίκτυο και σε διαδικτυακά εργαλεία επαλήθευσης της ακρίβειας γεγονότων και καλούνται να λύσουν μια σειρά από ασκήσεις. Οι ασκήσεις εστιάζουν στην παιδεία στα μέσα επικοινωνίας, στον εντοπισμό περιπτώσεων χειραγώγησης και μεροληψίας, στην ερμηνεία δεδομένων και μελετών, στην αναγνώριση λογικών σφαλμάτων και στην έκθεση επιχειρημάτων.

Παραδείγματος χάρη, σε γύρο που διεξήχθη πρόσφατα, ζητήθηκε από τους μαθητές να εκθέσουν επιχειρήματα για το αν «πρέπει να εγκατασταθούν κάμερες ασφαλείας στα σχολεία για να αυξηθεί η ασφάλεια» — ζήτημα που είναι επίκαιρο στον σλοβακικό δημόσιο λόγο. Σε άλλη άσκηση οι μαθητές έπρεπε να αναλύσουν ένα δημοφιλές βίντεο στο TikTok που παρουσίαζε μια θεωρία συνωμοσίας σχετικά με την Taylor Swift και να αναγνωρίσουν τα τυπικά χαρακτηριστικά της συνωμοσιολογικής σκέψης. Στην τρίτη δοκιμασία, έπρεπε να αποφασίσουν ποιο από τα δύο βίντεο ήταν δημιούργημα της ΤΝ και ποιο ήταν αυθεντικό.

Όλες αυτές οι δοκιμασίες είναι διαθέσιμες στο κοινό και παρέχονται στη σλοβακική γλώσσα στον ιστότοπο www.okm.sk.

Τι θέλετε να επιτύχετε με την Ολυμπιάδα Κριτικής Σκέψης; Τι σας ώθησε να αναλάβετε αυτήν την πρωτοβουλία;

Στόχος μας είναι να βοηθήσουμε τους μαθητές που βρίσκονται σε ηλικία κατά την οποία αρχίζουν να χρησιμοποιούν τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης και να καταναλώνουν ψηφιακό περιεχόμενο, να αναπτύξουν δεξιότητες ώστε να χρησιμοποιούν το διαδίκτυο με κριτική σκέψη, υπεύθυνα και προσεκτικά. Οι μαθητές, μέσω της τακτικής ανατροφοδότησης που λαμβάνουν μετά από κάθε γύρο και μέσω των διαδικτυακών μαθημάτων που έχουν στη διάθεσή τους για να προετοιμαστούν, αποκτούν συνήθειες και εργαλεία που μπορούν να χρησιμοποιήσουν στην καθημερινή ζωή. Απώτερος στόχος μας είναι να καλλιεργήσουμε μια γενιά νέων που θα είναι ενημερωμένοι, ανθεκτικοί στην παραπληροφόρηση και ικανοί να ηγηθούν ενός τεκμηριωμένου και εποικοδομητικού διαλόγου.

Αναλάβαμε αυτήν την πρωτοβουλία για να καλύψουμε ένα σημαντικό κενό του εκπαιδευτικού μας συστήματος: η παιδεία στα μέσα επικοινωνίας και η κριτική σκέψη εξακολουθούν να υποεκπροσωπούνται σε μεγάλο βαθμό στα επίσημα προγράμματα σπουδών. Over half of Slovak students never learn how to evaluate whether information is trustworthy. Μόνο το 16% των νέων στη Σλοβακία επαληθεύουν τακτικά την ακρίβεια μιας πληροφορίας. Ως αποτέλεσμα, το 56% του πληθυσμού τείνει να πιστεύει θεωρίες συνωμοσίας ή εξόφθαλμα ψέματα. Θέλαμε να αλλάξουμε την κατάσταση αυτή με μια πρωτοβουλία που μπορεί να αναπτυχθεί περαιτέρω και να φέρει αποτελέσματα στα σχολεία όλης της χώρας.

Γιατί πιστεύετε ότι η ανάπτυξη της κριτικής σκέψης έχει τόσο μεγάλη σημασία στις παρούσες συνθήκες; Έχουμε ελπίδα να κερδίσουμε τον πόλεμο κατά των ψευδών ειδήσεων;

Ψευδείς ειδήσεις υπήρχαν ανέκαθεν με τον έναν ή με τον άλλον τρόπο, αλλά σήμερα ζούμε σε εποχή πρωτοφανούς υπερπληροφόρησης. Καθώς τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης αποτελούν την κύρια πηγή πληροφόρησης για πολλούς νέους, οποιοσδήποτε μπορεί εύκολα να διακινήσει ψευδείς, εσφαλμένες ή συκοφαντικές πληροφορίες. Πρέπει να μάθουμε πώς να φιλτράρουμε και να κινούμαστε σε αυτό το χαοτικό τοπίο πληροφοριών. Η δεξιότητα αυτή έχει καταστεί ζωτικής σημασίας για τη ζωή μας.

Ωστόσο, τον πόλεμο κατά των ψευδών ειδήσεων δεν θα τον «κερδίσουμε» ποτέ πλήρως — πρόκειται για έναν κινούμενο στόχο, ο οποίος εξελίσσεται συνεχώς. Μπορούμε όμως να εφοδιάσουμε τους νέους με τα εργαλεία για να κινούνται καλύτερα σε αυτό το περιβάλλον, να θέτουν τα σωστά ερωτήματα και να σκέφτονται πριν κοινοποιούν τις πληροφορίες.

Έχετε λάβει σχόλια για την πρωτοβουλία σας; Μπορείτε να αναφέρετε κάποιο παράδειγμα;

Συγκεντρώνουμε αναλυτικά σχόλια μετά από κάθε γύρο και οι απαντήσεις είναι κατά κύρια βάση θετικές. Ενδεικτικά, το 93 % των εκπαιδευτικών των οποίων οι μαθητές συμμετείχαν στην Ολυμπιάδα δήλωσε ότι η πρωτοβουλία αυτή βοηθά τους μαθητές να αναπτύξουν την ανθεκτικότητά τους απέναντι στην παραπληροφόρηση και τις ειδήσεις-απάτες. Επιπλέον, στην «καθαρή βαθμολογία υποστηρικτών» —βασικό εργαλείο μέτρησης της ικανοποίησης των χρηστών— λάβαμε + 76 στον τελευταίο γύρο, βαθμολογία που θεωρείται εξαιρετική.

Ποια συμβουλή θα δίνατε σε άλλους οργανισμούς της κοινωνίας των πολιτών για την αποτελεσματικότητα αντίστοιχων δραστηριοτήτων και προγραμμάτων;

Κάθε χώρα και περιβάλλον είναι διαφορετικά και οι τοπικές οργανώσεις γνωρίζουν καλύτερα τι εξυπηρετεί τις κοινότητές τους. Ωστόσο, θα σας αναφέρω μερικές από τις αρχές που ήταν αποτελεσματικές για εμάς:

Η πρώτη και η σημαντικότερη: δεν λέμε στους νέους πώς να σκέφτονται. Η πραγματική κριτική σκέψη σέβεται τις διαφορετικές απόψεις. Εάν οι μαθητές αισθάνονται ότι οι απόψεις τους απορρίπτονται ή υπαγορεύονται, αποστασιοποιούνται. Διδάσκουμε στους μαθητές ότι τα γεγονότα πρέπει να επαληθεύονται αλλά ότι οι απόψεις θα πρέπει να συζητούνται με σεβασμό.

Δεύτερον, η προσβασιμότητα και η συμπεριληπτικότητα έχουν καίρια σημασία. Αν δεν βγούμε από τον μικρόκοσμο των ελίτ σχολείων και δεν προσεγγίσουμε και άλλους ενδιαφερόμενους δεν θα έχουμε μεγάλη απήχηση. Το πρόγραμμά μας είναι δωρεάν, εξ ολοκλήρου διαδικτυακό, ανοιχτό σε όλους και διαθέσιμο στη γλώσσα της μεγαλύτερης εθνοτικής μας μειονότητας. Φέτος, το 53 % των συμμετεχόντων προέρχονταν από επαγγελματικά σχολεία δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης.

Τρίτον, επιδίωξη μας ήταν από την αρχή η δυνατότητα περαιτέρω επέκτασης του προγράμματος, και για να το πετύχουμε αυτό αξιοποιούμε τις νέες τεχνολογίες. Χρησιμοποιούμε την τεχνητή νοημοσύνη για να αξιολογούμε τις ελεύθερες απαντήσεις, και με τον τρόπο αυτό διατηρούμε την ποιότητα της εκπαιδευτικής διαδικασίας χωρίς να καταφεύγουμε στις δοκιμασίες των πολλαπλών επιλογών. Η ψηφιακή εποχή μάς έχει φέρει αντιμέτωπους με σοβαρές προκλήσεις, αλλά μας προσφέρει ισχυρά εργαλεία για να αντιμετωπίσουμε αυτές τις προκλήσεις.

Ο Richard Vaško αποτελεί μέλος της οργάνωσης «Slovak Debate Association» (SDA) από την ηλικία των 12 ετών. Κέρδισε στο εθνικό τουρνουά ρητορικής της Σλοβακίας και εκπροσώπησε τη Σλοβακία στο παγκόσμιο σχολικό πρωτάθλημα ρητορικής. Αποφοίτησε ως αριστούχος του τμήματος Νομικής, Πολιτικών Επιστημών και Φιλοσοφίας του Πανεπιστημίου του Warwick και επί του παρόντος παρακολουθεί μεταπτυχιακό πρόγραμμα MPhil στην Εκπαίδευση (Γνώση, Ενέργεια, Πολιτική) στο Πανεπιστήμιο του Cambridge.

Από το 2021, ο Richard εργάζεται στην οργάνωση SDA, με την οποία ίδρυσε —και τώρα συντονίζει— την Ολυμπιάδα Κριτικής Σκέψης. Έχει επίσης συνεργαστεί με την ομάδα στρατηγικής επικοινωνίας του Υπουργείου Παιδείας της Σλοβακίας (StratCom) και είναι ένας από τους συγγραφείς εγχειριδίων κατάρτισης εκπαιδευτικών σχετικά με την παιδεία στα μέσα επικοινωνίας για το Εθνικό Ινστιτούτο Εκπαίδευσης και Νεολαίας. Αναπτύσσει ερευνητική δραστηριότητα και διοργανώνει πολυεθνικό θερινό σχολείο για παιδιά που βρίσκονται σε μειονεκτική θέση σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Mathias Bel, μια ΜΚΟ που επικεντρώνεται σε εθνοτικές μειονότητες και περιθωριοποιημένες κοινότητες Ρομά στη Σλοβακία.