Ένας από τους ομιλητές της συνεδρίας με θέμα την ερευνητική δημοσιογραφία στην εκδήλωση «Συνδέοντας την ΕΕ 2024» (Connecting EU 2024) ήταν ο Lukaš Diko, διευθυντής του ερευνητικού κέντρου «Ján Kuciak». Μας μίλησε για το έργο των ερευνητών δημοσιογράφων στη Σλοβακία σήμερα, όπου η αρχική στήριξη της ελευθερίας του Τύπου και της καταπολέμησης της διαφθοράς μετά τη δολοφονία του Ján Kuciak έχει μετασχηματιστεί σε έλλειψη εμπιστοσύνης στα ανεξάρτητα ΜΜΕ και σε εχθρικό κλίμα εις βάρος των δημοσιογράφων.

1.  Η δολοφονία του συναδέλφου σας Ján Kuciak, η πρώτη δολοφονία δημοσιογράφου στη Σλοβακία μετά την ανεξαρτησία της, συντάραξε όχι μόνο τη χώρα σας αλλά και την ΕΕ. Ποιες είναι οι πρόσφατες εξελίξεις στην υπόθεση της δίκης των δραστών;

Έχουν περάσει 6,5 χρόνια από τότε που δολοφονήθηκαν ο Ján Kuciak και η αρραβωνιαστικιά του Martina Kušnírová λόγω του ερευνητικού έργου του Ján. Παρ’ όλα αυτά, η εκδίκαση της υπόθεσης βρίσκεται ακόμη σε εξέλιξη και ενδέχεται να διαρκέσει ακόμη περισσότερο. Προς το παρόν, ο δολοφόνος, ο οδηγός του και ο μεσάζων έχουν καταδικαστεί σε μακροχρόνιες ποινές φυλάκισης. Ωστόσο, στην περίπτωση του φερόμενου ως εγκεφάλου της δολοφονίας, του επιχειρηματία Marian Kočner, και της στενής συνεργάτιδάς του Alena Zsuzsová, η οποία ―σύμφωνα με την έρευνα― διέταξε τη δολοφονία, εκκρεμεί η απόφαση του Ανώτατου Δικαστηρίου στην έφεση που έχουν ασκήσει στην πρωτόδικη απόφαση. Η Zsuzsová καταδικάστηκε από το πρωτοβάθμιο δικαστήριο, ενώ ο Kočner αθωώθηκε. Η επανάληψη της δίκης είναι επίσης δυνατή ανάλογα με την επικείμενη απόφαση. Τόσο ο Kočner όσο και η Zsuzsová εκτίουν ήδη μακροχρόνιες ποινές φυλάκισης για άλλα εγκλήματα. Ως ερευνητικό κέντρο «Ján Kuciak» (ICJK) παρακολουθούμε πολύ στενά τη δίκη, καθότι ένας από τους κύριους στόχους μας είναι να διαφυλάξουμε την παρακαταθήκη του Ján, συνεχίζοντας το ερευνητικό του έργο.

2. Μετά το αρχικό σοκ και τις διαδηλώσεις κατά των δολοφονιών που εξανάγκασαν σε παραίτηση τον τότε πρωθυπουργό Robert Fico, τι άλλαξε, κατά τη γνώμη σας στην κοινή γνώμη, έτσι ώστε να μπορέσει ο κ. Fico να επανέλθει στην εξουσία;

Μετά τη δολοφονία του Ján και της Martina το 2018, ολόκληρη η κοινωνία ήταν συγκλονισμένη. Η Σλοβακία γνώρισε τις μεγαλύτερες λαϊκές διαδηλώσεις από τη Βελούδινη Επανάσταση του 1989, η οποία είχε οδηγήσει στην πτώση του κομμουνισμού. Οι διαμαρτυρίες οδήγησαν στην παραίτηση του πρωθυπουργού Robert Fico και του υπουργού Εσωτερικών Robert Kaliňák. Ο κόσμος στήριζε τους δημοσιογράφους, όλοι ήθελαν να γίνουν ερευνητές δημοσιογράφοι και την κοινή γνώμη απασχολούσε η διαφθορά. Εκμεταλλευόμενη αυτή τη συγκυρία, η αντιπολίτευση κέρδισε τις εκλογές του 2020 υποσχόμενη την πάταξη της διαφθοράς. Ωστόσο, λίγο αργότερα εκδηλώθηκε η πανδημία COVID-19 και μαζί με αυτήν όλα τα σχετικά προβλήματα, η κακοδιαχείριση και η πολιτική αναταραχή. Ως έμπειρος πολιτικός, ο Robert Fico εκμεταλλεύτηκε τις διαμαρτυρίες κατά του εμβολιασμού, που του έδωσαν ώθηση. Με την έναρξη του πολέμου στην Ουκρανία, ενέτεινε επίσης τις φιλορωσικές κορόνες, χάρη στις οποίες το κόμμα του, το Smer, ανέκτησε τους υποστηρικτές του. Η Σλοβακία είναι ιδιαίτερα ευάλωτη στην προπαγάνδα και τις χαλκευμένες θεωρίες, και οι παράγοντες αυτοί βοήθησαν τον Robert Fico και το κόμμα του να κερδίσουν τις εκλογές του 2023.

3. Πόσο επικίνδυνο είναι σήμερα να είναι κάποιος ερευνητής δημοσιογράφος στη Σλοβακία; Ποιες νέες απειλές αντιμετωπίζετε στο έργο σας;

Τα τελευταία χρόνια έχουν δολοφονηθεί τέσσερις ερευνητές δημοσιογράφοι σε κράτη μέλη της ΕΕ. Πρόκειται για τη Daphne Caruana Galizia στη Μάλτα το 2017, τον Ján Kuciak στη Σλοβακία το 2018, τον Γιώργο Καραϊβάζ στην Ελλάδα το 2021 και τον Peter de Vries στην Ολλανδία επίσης το 2021. Η ιδιότητα του ερευνητή δημοσιογράφου έχει καταστεί επικίνδυνη στην Ευρώπη. Ωστόσο, βλέπουμε επίσης ότι η δολοφονία δημοσιογράφων δεν μπορεί να φιμώσει την αλήθεια, η οποία αντιθέτως βγαίνει εν τέλει στο φως· τούτο το είδαμε σε όλες αυτές τις χώρες.

Παρά τις φρικτές αυτές δολοφονίες, εξακολουθούμε να διαπιστώνουμε αυξανόμενο αριθμό λεκτικών ή διαδικτυακών επιθέσεων κατά δημοσιογράφων στη Σλοβακία, οι οποίες συχνά υποκινούνται από πολιτικούς ―μη εξαιρουμένου του πρωθυπουργού― και συχνά περιέχουν προτροπές σε παρενόχληση και εκστρατείες δυσφήμισης δημοσιογράφων. Αυτή η εχθρική ατμόσφαιρα κατά των δημοσιογράφων και των ανεξάρτητων ΜΜΕ επιφέρει άλλες ενέργειες εναντίον τους. Προσφάτως, παρατηρήθηκε αύξηση των στρατηγικών αγωγών προς αποθάρρυνση της συμμετοχής του κοινού (SLAPP): π.χ. ο πρωθυπουργός κ. Fico υπέβαλε μήνυση κατά του αρχισυντάκτη του ιστοτόπου Aktuality.sk γιατί χρησιμοποίησε τη φωτογραφία του στο εξώφυλλο ενός βιβλίου. Η δε πιο πρόσφατη υπόθεση αφορούσε κατάχρηση των αρχών επιβολής του νόμου για τον εκφοβισμό δημοσιογράφων, με θύμα συνάδελφό μας στο ερευνητικό κέντρο «Ján Kuciak». Όλες αυτές οι επιθέσεις κλονίζουν την εμπιστοσύνη του κοινού στα ανεξάρτητα ΜΜΕ και διαμορφώνουν μια εν γένει εχθρική προς τους δημοσιογράφους ατμόσφαιρα. Τούτο έχει ως συνέπεια να μειώνεται ο αριθμός των ερευνητών δημοσιογράφων στη χώρα και ελάχιστοι νέοι να φιλοδοξούν να γίνουν ερευνητές δημοσιογράφοι. Μια πιο θετική εξέλιξη είναι η έναρξη στο ερευνητικό μας κέντρο του έργου Safe.journalism.sk, μέσω του οποίου παρέχεται επιμόρφωση των δημοσιογράφων σε θέματα προσωπικής και ψηφιακής ασφάλειας, καθώς και νομική και ψυχοκοινωνική αρωγή σε όσους εξ αυτών αντιμετωπίζουν απειλές και επιθέσεις.

Ο Lukáš Diko είναι αρχισυντάκτης και πρόεδρος του ερευνητικού κέντρου «Ján Kuciak» (ICJK). Είναι ερευνητής δημοσιογράφος και εξέχουσα μορφή των ΜΜΕ με πείρα άνω των 20 ετών στον χώρο. Έχει εργαστεί ως διευθυντής ειδήσεων, αθλητικογραφίας και δημόσιων υποθέσεων του δημόσιου ραδιοτηλεοπτικού οργανισμού RTVS της Σλοβακίας. Είναι επίσης εκ των συντακτών του κώδικα δεοντολογίας των Σλοβάκων δημοσιογράφων που θεσπίστηκε το 2011.