In december vertoonde het EESC de film Under the Grey Sky, het verhaal van Belarussische journalisten die een zware prijs hebben betaald voor hun verslaggeving over de politieke onrust in hun land

Under the Grey Sky, het filmdebuut van de Belarussisch-Poolse cineast Mara Tamkovich, vertelt het hartverscheurende verhaal van Lena, een Belarussische journalist die in de gevangenis belandt na het livestreamen van het hardhandige optreden van de regering tegen een vreedzame demonstratie op het Plein van de Verandering in Minsk. In 2020 overspoelt een ongekende golf van protesten Belarus na de frauduleuze verkiezingen waarbij Aleksandr Loekasjenko voor de zesde keer werd herkozen.

Lena en haar cameravrouw Olya worden gearresteerd nadat ze de protesten blijven filmen hoewel ze al in het vizier worden genomen door een politiedrone. Lena wordt in eerste instantie beschuldigd van “het organiseren van protesten en het verstoren van het openbaar vervoer”, maar dan nemen de zaken een kafkaiaanse wending en wordt de aanklacht veranderd in hoogverraad. En daarmee worden zeven dagen administratieve hechtenis na een geheim proces omgezet in een gevangenisstraf van acht jaar. Haar collega krijgt twee jaar. Lena's man Ilya, op wie de politie van het regime het eveneens heeft voorzien, doet wanhopige pogingen om haar uit de gevangenis te krijgen en probeert Lena zelfs over te halen om schuld te bekennen in ruil voor vrijlating. Maar dat is voor Lena een stap te ver.

De film is geïnspireerd op het waargebeurde verhaal van de Belarussische Belsat TV-journalisten Katsiaryna Andreyeva, haar man Ihar Iljash en haar collega Darya Chultsova. Darya heeft haar straf van twee jaar uitgezeten, maar Ihar en Katsiaryna – zij werd veroordeeld tot een verlengde gevangenisstraf van acht jaar en drie maanden – zitten nog steeds vast. En zij zijn lang niet de enigen: eind 2024 schat de Belarussische Vereniging van Journalisten het aantal mediawerkers dat nog achter de tralies zit op 45. Veel journalisten worden zelfs nadat ze naar het buitenland zijn gevlucht nog onder druk gezet.

De wereldpremière van de film vond plaats tijdens het Tribeca-festival in New York in juni 2024.

Op 13 december werd Under the Grey Sky vertoond in het Europees Economisch en Sociaal Comité (EESC) in het kader van een seminar over de rol van onafhankelijke media in Belarus bij het bevorderen van een veerkrachtige en meer democratische samenleving; de voorstelling werd bijgewoond door Mara Tamkovich.

EESC Info sprak met mevrouw Tamkovich over de film:

In hoeverre worden de gebeurtenissen en het lot van Katsiaryna Andreyeva in de film accuraat weergegeven? Hebt u echt beeldmateriaal van de protesten in 2020 en het proces van mevrouw Andreyeva gebruikt?

Op verschillende plaatsen in de film wordt echt beeldmateriaal gebruikt. De beelden van de protesten die de acteurs bij het begin van de film uitzenden, zijn in werkelijkheid gefilmd door Katsiaryna Andreyeva en Darya Chultsova; het gaat hier om echte beelden die we in een filmscène hebben verwerkt. Ook de beelden van de detentie van Raman Bandarenka die de acteurs op hun laptop bekijken, zijn authentiek (n.v.d.r. de activist Raman Bandarenka werd doodgeslagen door gemaskerde misdadigers nadat hij hen ervan probeerde te weerhouden de rode en witte linten af te knippen die de Belarussische vlag van vóór de Sovjetbezetting symboliseren). Aan het einde van de film toon ik bij wijze van epiloog een montage van Katsiaryna's livestreams van de protesten.

De verhaallijn – de manier waarop de journalisten werden gearresteerd en vervolgd en de straffen die ze kregen – is grotendeels gebaseerd op de werkelijkheid. Maar het was niet mijn bedoeling om het verloop van de gebeurtenissen exact weer te geven, het ging me om de emoties: ik wilde laten zien welke pijnlijke keuzes mensen soms moeten maken en hoe zij zich daarbij voelen. De namen in de film zijn gefingeerd, niet alleen om afstand te creëren van de mensen waarop de personages gebaseerd zijn, maar ook om ervoor te zorgen dat het publiek hun verhaal gaat zien als een van de vele, als een metafoor voor wat er met de hele natie is gebeurd. 

Weet het grote publiek in Belarus wat er gebeurd is met mevrouw Andreyeva en andere journalisten zoals zij? Weet u hoeveel mensen hetzelfde of een soortgelijk lot hebben ondergaan?

Politieke arrestaties en repressie hebben op zo'n grote schaal plaatsgevonden in Belarus dat het moeilijk is om niet op de hoogte te zijn van de situatie. Minstens 130 000 mensen hebben te lijden gehad onder verschillende vormen van repressie en zo’n 500 000 mensen hebben het land verlaten na 2020. Een dergelijke massale vorm van onderdrukking kan eenvoudigweg niet verborgen blijven.

Het officiële aantal politieke gevangenen (diegenen die in het kader van een strafrechtelijke procedure beschuldigd of veroordeeld zijn) in Belarus is de afgelopen jaren stabiel gebleven (ongeveer 1 300 mensen), maar daarbij mag niet worden vergeten dat honderden, zo niet duizenden, hun straf al hebben uitgezeten, dat sommigen eerder zijn vrijgelaten en dat veel van de nieuwe veroordeelden bang zijn om de status van politieke gevangene op te eisen. De repressie vindt plaats aan de lopende band, en vrijgelaten gevangen worden telkens weer vervangen door nieuwe. 

Wat was uw belangrijkste motivatie om deze film te maken? Wat hoopt u hiermee te bereiken?

Als Belarus voelde ik de drang om iets te doen toen het Belarussische regime de protesten van 2020 hardhandig neersloeg. Als voormalig journalist kon ik me goed inleven in mijn personages en de manier waarop zij de dingen zien. Als cineast zag ik een sterk, diep ontroerend verhaal dat ik gewoonweg moest vertellen. 

Wat is de belangrijkste boodschap voor uw kijkers en wat hoopt u dat zij zullen onthouden na het zien van uw film?

Ik hoop echt dat mensen dankzij mijn film gaan nadenken over de vraag wat vrijheid echt is en welke prijs er soms voor wordt betaald, en dat zij zich gaan afvragen of ze wel voldoende waarderen wat ze hebben. Ik hoop dat ze zullen stilstaan bij het lot van Kacia en Ihar en van iedereen die achter de tralies zit, want vrijheid is iets wat veel mensen hier in Europa als vanzelfsprekend beschouwen. 

Wat moet de EU – haar instellingen, het maatschappelijk middenveld, verenigingen van journalisten, mensenrechtenorganisaties en nationale regeringen – doen om te helpen?

Ik zou de EU met klem willen verzoeken Belarus niet te vergeten en het land niet af te schrijven. Dankzij de steun van de EU kunnen onze cultuur, onze media en ons maatschappelijk middenveld ondanks de enorme druk overeind blijven, en hoewel dit alles misschien aanvoelt als een langetermijninvestering, zal het de moeite waard zijn.