Door Daniela Vancic

Het Europees burgerinitiatief is werkelijk uniek. Het is het enige instrument ter wereld waarmee burgers rechtstreeks invloed kunnen uitoefenen op wetgeving. De erkenning ervan laat echter te lang op zich wachten, schrijft Daniela Vancic, hoofd Europees beleid en belangenbehartiging bij Democracy International. Zij doet drie voorstellen voor een effectiever Europees burgerinitiatief.

Het Europees burgerinitiatief (EBI) is een van de krachtigste democratische instrumenten van de EU, na de Europese verkiezingen. Het bestaat al dertien jaar en is in die tijd uitgegroeid tot een belangrijk platform voor participatie dat al meer dan twintig miljoen burgers heeft weten aan te spreken. Hoewel het burgerinitiatief veel mogelijkheden heeft, krijgt het zelden de erkenning die het verdient.

Hier zijn enkele redenen waarom het burgerinitiatief belangrijk is. En drie suggesties om de impact ervan te vergroten.

De rol van het Europees burgerinitiatief in een gepolariseerde wereld

Wat maakt het burgerinitiatief zo uniek? Er bestaat nergens ter wereld een vergelijkbaar instrument. Met het burgerinitiatief kunnen burgers rechtstreeks invloed uitoefenen op wetgeving door steun te verzamelen in ten minste zeven EU-lidstaten. In tijden van toenemende politieke polarisatie vormt het Europees burgerinitiatief een belangrijke brug tussen burgers en beleidsmakers. Het ondersteunt samenwerking, bouwt relaties op en zet aan tot echte verandering.

In de kern is het de bedoeling om mensen aan te moedigen het beleid mede vorm te geven. Het brengt verschillende groepen samen, stimuleert het publieke debat en geeft mensen een stem op het Europese toneel. Zo heeft het initiatief My Voice, My Choice onlangs meer dan een miljoen handtekeningen verzameld, een netwerk van activisten, organisaties en prominenten (waaronder internationale figuren zoals Barack Obama) op de been gebracht en heeft het aangezet tot een breed debat over fundamentele waarden. Dit creëert niet alleen een blijvende meerwaarde voor de zaak in kwestie, maar ook voor de democratie zelf.

Snelle actie is cruciaal

Het Europees burgerinitiatief heeft een enorm democratisch potentieel, maar om het volledig te ontplooien is het belangrijk dat de EU-instellingen snel handelen. Sommige initiatieven, zoals de campagne End the Cage Age, hebben het EU-beleid in positieve zin veranderd. Helaas duurt het vaak te lang voor de wetgeving er gevolg aan geeft. Dit kan frustrerend zijn voor zowel burgers als maatschappelijke organisaties, die het vertrouwen in het proces dreigen te verliezen.

Om de vaart erin te houden, zou de EU moeten overwegen sneller te reageren op burgerinitiatieven die op massale steun van het publiek kunnen rekenen. EU-wetgeving kan een tijdrovend proces zijn, maar een burgerinitiatief met duidelijke en brede steun zou bijzondere aandacht en een speciale behandeling moeten krijgen. Burgers moeten hun ideeën snel omgezet kunnen zien, zodat het burgerinitiatief een katalysator wordt voor snelle verandering en een instrument om invloed uit te oefenen.

De rol van maatschappelijke organisaties bij het stimuleren van Europese hervormingen

Maatschappelijke organisaties hebben altijd centraal gestaan bij het Europees burgerinitiatief, door burgers te mobiliseren en te informeren over de mogelijkheden van dit instrument. Vanaf het allereerste begin hebben organisaties als Democracy International een cruciale rol gespeeld bij de ontwikkeling en ondersteuning van het burgerinitiatief. Maar de rol van het maatschappelijk middenveld gaat veel verder.

Deze organisaties moeten blijven aandringen op hervormingen die het burgerinitiatief als democratisch instrument kunnen versterken. Het zou bijvoorbeeld mogelijk moeten zijn om in het kader van het burgerinitiatief wijzigingen van de EU-verdragen voor te stellen. Deze bevoegdheid is momenteel nog niet haalbaar, maar zou een fundamentele impact kunnen hebben op de toekomst van Europa. De gesprekken over verdragshervorming zijn in volle gang en het besef groeit dat de EU een verdrag nodig heeft dat een antwoord biedt op de uitdagingen en kansen van onze tijd. Het is dus belangrijker dan ooit om het burgerinitiatief uit te breiden zodat burgers hun zegje kunnen doen.

Het burgerinitiatief als inspiratiebron voor de politiek

Het burgerinitiatief moet ambitieuzer worden. Het potentieel ervan kan bijvoorbeeld volledig worden benut als ook initiatieven die niet aan de formele criteria voldoen, in aanmerking worden genomen. Veel goede ideeën halen de drempel van één miljoen handtekeningen niet, maar dat betekent niet dat ze niet de moeite waard zijn. Campagne voeren voor een burgerinitiatief is geen sinecure, zeker als er meerdere talen en landen bij komen kijken. Sommige van de beste ideeën beschikken misschien niet over de middelen om de strenge criteria voor een succesvol burgerinitiatief te halen.

De wet van 2012 op het gemeenschappelijk communicatietarief (EBI) voldeed bijvoorbeeld niet aan de standaarddefinitie van een “succesvol” burgerinitiatief. Zij vormde echter wel de inspiratie voor de EU-regeling inzake roaming tegen thuistarief die vijf jaar later van kracht werd. Daar profiteren intussen miljoenen Europeanen van die nu gratis dataroamen wanneer ze over de grens reizen. Dit toont aan dat zelfs burgerinitiatieven die niet het beoogde aantal handtekeningen halen tot beleidsveranderingen kunnen leiden. De EU moet openstaan voor alle ideeën die door burgers worden aangedragen, ook als ze de drempel van een miljoen handtekeningen niet halen. Deze ideeën kunnen als inspiratiebron dienen voor toekomstige wetgeving.

Belangrijkste conclusies

Het burgerinitiatief is een zeer waardevol instrument om de democratie in Europa te versterken, vooral in een tijd waarin democratische waarden wereldwijd worden bedreigd. Het stelt burgers in staat hun ideeën op Europees niveau te uiten, de steun van het publiek te winnen en een tastbare impact te hebben. Het Europees burgerinitiatief staat niet meer in de kinderschoenen. Het is tijd om na te denken over hoe we dit unieke instrument kunnen verbeteren en een sterkere en directere band tussen burgers en instellingen tot stand kunnen brengen.

Met de blijvende steun van het maatschappelijk middenveld kan het Europees burgerinitiatief bijdragen aan een meer participatieve en responsieve Europese Unie en haar positie als wereldwijde democratische leider kracht bijzetten.

Daniela Vancic is hoofd Europees beleid en belangenbehartiging bij Democracy International, waar ze zich sinds 2017 bezighoudt met kwesties op het gebied van participatie en directe democratie. Ze heeft meer dan tien jaar ervaring met burgerparticipatieprocessen en is een erkend expert op het gebied van het Europees burgerinitiatief. In 2022 was ze co-auteur van het boek “Complementary Democracy: The Art of Deliberative Listening”.