Μια μέρα ξυπνάς και ανακαλύπτεις ότι η χώρα σου βρίσκεται σε πόλεμο.
Ο κόσμος καταρρέει· συνεχίζεις να προσπαθείς να συνετίσεις τους συγγενείς σου στη Ρωσία, αλλά η προπαγάνδα και ο φόβος μοιάζουν να έχουν επηρεάσει την ικανότητά τους να σκέφτονται λογικά. Συνειδητοποιείς ότι οι ζωές όλων των Ουκρανών αλλάζουν δραματικά, συμπεριλαμβανομένων ημών των δημοσιογράφων, γιατί πλέον αντιλαμβανόμαστε τους εαυτούς μας, ως ένα βαθμό τουλάχιστον, ως στρατιώτες.
Όλα ξεκίνησαν πριν από οκτώ χρόνια, όταν η Ρωσία εισέβαλε για πρώτη φορά στην Ουκρανία. Μεταξύ 2014 και 2018, η χώρα στο σύνολό της και ο Τύπος πέρασαν δύσκολες ώρες, καθώς το Κρεμλίνο χρησιμοποιούσε προπαγάνδα για να δικαιολογήσει τις πράξεις του με διάφορους τρόπους, αποκαλώντας Ναζί τους Ουκρανούς και πείθοντας τους Ρώσους ότι οι κάτοικοι του Ντονμπάς και της Κριμαίας χρειάζονταν την προστασία τους.
Μετά, ωστόσο, η κατάσταση σταθεροποιήθηκε κατά τι. Μετά την Επανάσταση της Αξιοπρέπειας (2013-2014), οι δημοσιογράφοι απολάμβαναν ελευθερίας του λόγου. Ήταν πλέον πολύ ευκολότερη η οργάνωση συνεντεύξεων, οι πολιτικοί σταμάτησαν να αποφεύγουν τον Τύπο, και τα ΜΜΕ δεν φοβούνταν, για παράδειγμα, ότι η κινηματογράφηση κάποιας τοποθεσίας – ενός σιδηροδρομικού σταθμού, μιας στάσης του μετρό, ακόμα και μιας γέφυρας – θα μπορούσε να θέσει τη χώρα σε κίνδυνο.
Παρ' όλα αυτά, η ουκρανική κοινωνία περίμενε μια ευρείας κλίμακας εισβολή της Ρωσίας τουλάχιστον από το Δεκέμβριο του 2021. Υπήρχαν αρκετά σημάδια που την προμήνυαν: η σκλήρυνση της ρητορικής και της προπαγάνδας της Ρωσίας, η εκκένωση των ξένων πρεσβειών στο Κίεβο και στο Λβιβ και η θερμή παρότρυνση των αλλοδαπών υπηκόων να εγκαταλείψουν με κάθε τρόπο την Ουκρανία. Ο Πρόεδρος και η κυβέρνηση της Ουκρανίας απέφευγαν να απαντήσουν ευθέως σε ερωτήσεις σχετικά με έναν πιθανό πόλεμο, συνεπώς το μόνο που μπορούσαμε να κάνουμε ήταν να μαντεύουμε πότε θα ερχόταν το χτύπημα.
Μετά το διάγγελμα του Πούτιν στους Ρώσους στις 22 Φεβρουαρίου, τις πολλαπλές προειδοποιήσεις του Μπάιντεν στους Αμερικανούς και τους Ουκρανούς και την άφιξη στρατιωτικής βοήθειας, ήταν εμφανές ότι ήταν ζήτημα ημερών. Ωστόσο όταν τελικά συνέβη, στις 24 Φεβρουαρίου, απογοητευτήκαμε. Καθώς ακούσαμε τον ήχο των εκρήξεων σε όλη τη χώρα και οι άνθρωποι άρχισαν να εγκαταλείπουν το Κίεβο και τις άλλες πόλεις, κωμοπόλεις και χωριά, συνειδητοποιήσαμε πως ο πόλεμος είναι μια τραγωδία για την οποία δεν μπορείς ποτέ να είσαι πλήρως προετοιμασμένος. Την πρώτη μέρα τα ΜΜΕ προσπάθησαν να κινηματογραφήσουν τα πάντα, νομίζοντας πως ο πόλεμος θα τελείωνε σύντομα, ωστόσο διατυπώνονταν και επιφυλάξεις ότι ο πόλεμος θα εξελισσόταν σε μαραθώνιο.
Ο ουκρανικός Τύπος έχει εμπειρία στην κάλυψη αντιτρομοκρατικών επιχειρήσεων. Μια δυνατή ομάδα ανταποκριτών είχαν πάρει το βάπτισμα του πυρός στην εμπροσθοφυλακή του Ντονμπάς. Στα τέλη του 2016, το Υπουργείο Άμυνας οργάνωσε εκπαίδευση για τους δημοσιογράφους που επιθυμούσαν να λάβουν διαπιστευτήρια για την εμπόλεμη ζώνη, παρέχοντας πληροφορίες για τις στρατιωτικές μας δυνάμεις και διδάσκοντας τις αρχές της στρατιωτικής ιατρικής. Οι ρεπόρτερ έπρεπε να ακολουθούν αυστηρούς κανόνες, για παράδειγμα να φορούν προστατευτικό εξοπλισμό όπως αλεξίσφαιρα γιλέκα και κράνη, και να γνωρίζουν τι να κάνουν αν βρεθούν σε ζώνη πυρός. Έπρεπε να συντονίζονται με τους υπεύθυνους Τύπου του Υπουργείου Άμυνας και να τους ενημερώνουν καθημερινά για τη διαδρομή τους στην πρώτη γραμμή. Δεν έπρεπε να αποκαλύπτουν τις θέσεις του στρατού μας. Ορισμένοι στρατιώτες ζητούσαν να καλυφθούν τα πρόσωπα ή τα τατουάζ τους στο βίντεο προκειμένου να μην ταυτοποιούνται από τον εχθρό. Ο αριθμός των θανάτων στρατιωτών έπρεπε να προέρχεται μόνο από αξιόπιστες επίσημες πηγές. Γίναμε πιο προσεκτικοί στις συνεντεύξεις του τοπικού πληθυσμού, καθώς πολλοί κάτοικοι κωμοπόλεων και χωριών στην πρώτη γραμμή είχαν συγγενείς στις κατεχόμενες περιοχές και φοβούνταν τα αντίποινα από τις ψευδοδημοκρατίες της Λαϊκής Δημοκρατίας του Ντονέτσκ και της Λαϊκής Δημοκρατίας του Λουχάνσκ.
Από τις 24 Φεβρουαρίου 2022, αυτοί είναι οι κανόνες για όλους τους Ουκρανούς δημοσιογράφους. Πρέπει να προσέχουμε ιδιαίτερα όσους μοιράζονται τις εμπειρίες τους. Οι άνθρωποι στις απελευθερωθείσες περιοχές συχνά κλαίνε ή μας διηγούνται ιστορίες που ποτέ δεν θα διηγούνταν στην προπολεμική ζωή τους, πρέπει λοιπόν να γνωρίζουμε πως να μιλάμε στους ανθρώπους με προσοχή προκειμένου να μην επιδεινώσουμε την ψυχολογική τους κατάσταση.
Πρέπει να σκεφτόμαστε και να ξανασκεφτόμαστε όχι μια ή δυο, αλλά τρεις, τέσσερις, δέκα φορές πριν δείξουμε κάτι, χωρίς να γινόμαστε παρανοϊκοί ή να αυτολογοκρινόμαστε. Πρέπει να θυμόμαστε πως χρειάστηκαν πολλές ουκρανικές επαναστάσεις για να εξασφαλιστεί η ελευθερία λόγου, και δεν πρέπει ποτέ να τη χάσουμε.
Ωστόσο, η ελευθερία του λόγου πρέπει πάντα να συνοδεύεται από υψηλότατο αίσθημα ευθύνης. Επιτρέψτε μου να σας δώσω ένα παράδειγμα. Τις πρώτες ημέρες, όταν η Ρωσία βομβάρδιζε αδιάκοπα την Ουκρανία, μπαίναμε πολύ στον πειρασμό να δείξουμε την τραγωδία και τον πόνο χωρίς φιλτράρισμα — μεταδίδοντάς τον σχεδόν σε πραγματικό χρόνο, με τις παραδοσιακές ζωντανές μεταδόσεις που περίμενε το κοινό μας. Μια δυσάρεστη έκπληξη μας περίμενε, ωστόσο, καθώς μάθαμε πως ο εχθρός θα μπορούσε να χρησιμοποιήσει τις εικόνες μας για να προσαρμόσει τη γραμμή πυρός του! Πλέον αποφεύγουμε τις επιτόπιες ανταποκρίσεις πριν περάσουν πολλές ώρες. Άλλοι περιορισμοί συμπεριλαμβάνουν την απαγόρευση της κινηματογράφησης κινούμενου στρατιωτικού εξοπλισμού και στρατιωτών σε φυλάκια αποκλεισμού.
Τα θέματα που καλύπτουμε έχουν αλλάξει ριζικά. Ο πόλεμος και οι επιπτώσεις του βρίσκονται σε κάθε ιστορία. Κάνουμε ρεπορτάζ για τις εκκενώσεις, τις καταστροφές και τις προκάτ κωμοπόλεις που αντικαθιστούν τα πλουσιότερα, κανονικά σπίτια που η Ρωσία μετέτρεψε σε ερείπια. Μιλάμε με πολεμιστές, ήρωες που στηρίζουν το στρατό μας και τους γείτονές τους, παρά την κατοχή· βοηθάμε εθελοντές να συλλέξουν χρήματα για τις ένοπλες δυνάμεις μας και για τη στρατιωτική ιατρική. Είμαστε πλέον ειδικοί στις διαδικασίες απενεργοποίησης ναρκών, αλλά τον περισσότερο καιρό δεν θυμόμαστε τη μέρα ή την ημερομηνία. Είμαστε έτοιμοι για μια μακρά πορεία.
Η δουλειά μας αποτελεί πηγή μονίμου άγχους, δοκιμασία της σωματικής και πνευματικής μας δύναμης. Οι τηλεοπτικοί μας σταθμοί (ICTV και STB) έφτιαξαν στούντιο σε καταφύγιο που εκπέμπει ασταμάτητα για έξι ώρες – η χρονοθυρίδα μας στον τηλεοπτικό Ενωμένο Ειδησεογραφικό Μαραθώνιο που συγκρότησε το Υπουργείο Πολιτισμού και Ενημέρωσης, και στον οποίο συμμετέχουν έξι τηλεοπτικοί σταθμοί (τόσο κρατικοί όσο και ιδιωτικοί) για να εξασφαλιστεί εικοσιτετράωρη μετάδοση εν μέσω πολέμου.
Η Ουκρανία προσπαθεί να καταπολεμήσει τις ψευδείς ειδήσεις εδώ και τουλάχιστον οκτώ χρόνια. Εμείς οι δημοσιογράφοι μπορούμε εύκολα να αναγνωρίσουμε τις ειδήσεις ρωσικής προέλευσης, γιατί μετά από τόσα χρόνια είμαστε ειδικοί στην αναγνώριση της ρωσικής προπαγάνδας. Διασταυρώνουμε τις περισσότερες ειδήσεις με αξιόπιστες πηγές, υπεύθυνους αξιωματούχους, πολλοί εκ των οποίων από την ουκρανική κοινωνία των πολιτών. Μιλάμε επίσης με εμπειρογνώμονες από πολλές εκφάνσεις της ουκρανικής κοινωνίας. Επαληθεύουμε τις ειδήσεις με επίσημους ιστοτόπους, μέσα κοινωνικής δικτύωσης και, φυσικά, με τους ανθρώπους με τους οποίους μιλάμε.
Στη χώρα δεν εκπέμπουν ρωσικά ή φιλορωσικά κανάλια. Οι ιστοσελίδες τους είναι προσβάσιμες μόνο μέσω σύνδεσης VPN (εκτός των επισήμων). Μπορούμε ακόμα να παρακολουθούμε ρωσικά κανάλια στο Telegram – η πρόσβαση σε αυτά είναι εύκολη και, φυσικά, επηρεάζουν ως ένα βαθμό τον ουκρανικό πληθυσμό, ωστόσο η κυβέρνησή μας και το Συμβούλιο Εθνικής Ασφάλειας και Άμυνας κατέβαλαν μεγάλες προσπάθειες για να μεταδώσουν αληθινές πληροφορίες στους τηλεθεατές και τους αναγνώστες.
Ο Ενωμένος Μαραθώνιος εκπέμπει σε τουλάχιστον 10 κανάλια και είναι προσβάσιμος μέσω κινητού τηλεφώνου μέσω της εφαρμογής DIYA. Το κράτος αποστέλλει ειδοποιήσεις μέσω πολλών διαύλων και μέσων κοινωνικής δικτύωσης, αν και υπάρχουν πολλά προβλήματα στις κατεχόμενες περιοχές, που είναι αποκομμένες από τις δικές μας συνδέσεις διαδικτύου και κινητής τηλεφωνίας.
Υπάρχει ένα ακόμα πρόβλημα που είναι κοινό για όλα τα μετασοβιετικά κράτη. Οι πολίτες είναι καχύποπτοι απέναντι στην τηλεοπτική ενημέρωση. Θυμούνται τη λογοκρισία του Τύπου επί ΕΣΣΔ και συχνά υποστηρίζουν πως υπάρχει χειραγώγηση. Από τη μία πλευρά, αυτό είναι θετικό, γιατί τους ωθεί να αναζητούν και να συγκρίνουν πληροφορίες από διαφορετικές πηγές προκειμένου να διαμορφώσουν άποψη. Κατανοούμε πως οι γείτονές μας, οι λαοί της Ρωσίας και της Λευκορωσίας, εμπιστεύονται υπερβολικά την επίσημη ενημέρωση και έχουν χάσει τη δυνατότητα κριτικής σκέψης. Για αυτό η δημοκρατία και η ελευθερία σκέψης αποτελεί ένα από τα προτερήματα των Ουκρανών τηλεθεατών, αναγνωστών και δημοσιογράφων.
Olga Chaiko, Ουκρανή δημοσιογράφος στην εκπομπή "Fakty", ICTV, SLM News
